Freske predstavljaju likovni segment religije i kao takve zauzimaju posebno mesto u veri jednog naroda. Jedna od njih posebno zauzima pažnju i poštovanje kako Hrišćana tako i onih koji to nisu.

Beli anđeo – čudesna freska Mileševe koja je osvojila vekove i svemir

Freska Beli anđeo u manastiru Mileševa (13. vek) predstavlja deo freske “Mirosnice na Hristovom grobu” i prikazuje arhangela Gavrila kako sedeći na Hristovom grobu i objavljuje ženama Mironosicama vest o vaskrsenju. Anđeo u belom hitonu, smirenog pogleda, gleda posmatrača pravo u oči – bez obzira iz kog ugla ga posmatrate, što je jedna od njegovih mnogih posebnosti.

“Beli anđeo” pripada redu najlepših i najvažnijih evropskih slikarskih dostignuća i nalazi se na svodovima manastira Mileševa kod Prijepolja.

Legenda o belom anđelu

U manastiru Mileševa, skrivenom u dolini reke Mileševke kod Prijepolja, nalazi se freska koju mnogi smatraju jednom od najlepših tvorevina srednjovekovne umetnosti. Beli anđeo – kako je narodno nazvan lik arhangela na Hristovom grobu – prerastao je okvire jedne zidne slike i postao simbol vere, nade i ljubavi prepoznatljiv širom sveta.

Ova freska je preživela dramatične istorijske sudbine, bila zaboravljena vekovima, da bi u moderno doba ponovo zasijala punim sjajem. Njena lepota inspirisala je i vernike i umetnike, i poslala univerzalnu poruku mira celom čovečanstvu. U nastavku ćemo zaroniti u priču Belog anđela: saznaćemo kako je nastao, šta predstavlja, kako je čudesno sačuvan, i zašto je dospeo čak i u satelitski prenos preko okeana. Otkrijmo zbog čega gledanje u ovog anđela mnogi porede sa molitvom.

Nastanak freske i istorijski kontekst

Manastir Mileševa podigao je oko 1234. godine kralj Stefan Vladislav Nemanjić, kao svoju zadužbinu i mauzolej.

U to vreme, dinastija Nemanjića bila je u punom zamahu, pa je Mileševa postala važan duhovni i kulturni centar. Freske u crkvi Vaznesenja Hristovog oslikali su vrhunski majstori školovani u vizantijskim centrima (Carigrad, Nikeja, Solun). Među njima se ističe scena “Mironosnice na Hristovom grobu” u kojoj se pojavljuje arhangel Gavrilo – ono što je narod kroz vekove izdvojio i nazvao Beli anđeo.

Prema Novom zavetu, na Uskrsno jutro arhangel Gavrilo (Božji vesnik) dočekuje žene koje su došle na Hristov grob. Na mileševskoj fresci, anđeo sedi na kamenom sarkofagu obavijenom belim platnom, odjeven u blistavo beli hiton sa zlatnim nijansama, i desnom rukom pokazuje na prazan grob – znak Hristovog vaskrsnuća.

Nasuprot njemu, s desne strane freske stoje začuđene Mironosnice u tamnijim odorama, sa izrazom neverice i straha. Arhangelov lik odiše smirenošću i blagom ozbiljnošću; iznad njegove glave je zlatni oreol, a velika tamna krila pružaju se unazad, stvarajući upečatljiv kontrast svetlom telu anđela. Scena uspeva da prikaže dramatičan trenutak pobede života nad smrću uz istovremeni osećaj mira.

Autor freske nije zabeležen poimence – često se pretpostavlja da je delo grčkih ikonopisaca. Mesto u crkvi gde je naslikan Beli anđeo takođe je interesantno: nalazi se na južnom zidu zapadnog traveja (niše). To je značajno, jer je ova freska jedna od prvih u evropskoj umetnosti čiji vas lik prati pogledom – gde god da stanete u crkvi, čini se da se anđelove oči sreću sa vašima. Ova majstorska tehnika doprinela je gotovo natprirodnoj auri slike, zbog čega je često porede sa slavnom Mona Lizom.

“Beli anđeo” je ikonografska poruka mira

Freska “Beli anđeo” svojom lepotom i savršenom kompozicijom dugo impresionira zaljubljenike u slikarstvo i ikonografiju. Ova freska je poznata po tome što njena struktura, odnos i kompozicija donosi potpuni sklad, odiše beskrajnom verom i nadom i prenosi poruku ljubavi i mira.

“Beli anđeo” predstavlja glas svevečne istine o Hristovom vaskrsenju, i samim tim u srpskom narodu se ova freska ukorenila kao sinonim za nadu, spasenje i čuda.

Umetnička vrednost i simbolika

Freska Beli anđeo predstavlja spoj vrhunske umetnosti i duboke simbolike. Slikana je u duhu visoke vizantijske umetnosti, sa savršenim proporcijama i skladnom kompozicijom.

Figure su istovremeno idealizovane i pune života – anđeo ima lik mladića blagog, ali pronicljivog izraza. Njegova bela odeća tradicionalno simboliše čistotu i svetlost nebeskog. U kontekstu poruke, beli anđeo je vesnik – on objavljuje radosnu vest o Hristovom vaskrsenju. Zato njegovom pojavom dominiraju motivi nade i pobede nad smrću.

Zanimljivo, umetnik je prikazao Gavrila u belom, iako se arhangeli često slikaju u svetlim, ali koloristički bogatijim odorama. Ovde beli plašt naglašava poruku vaskrsenja. Pokret ruke anđela – prst uperen ka praznoj grobnoj niši – vodi naše oko kroz priču freske i govori umesto njega: “Nije ovde, vaskrsao je!”. U isto vreme, pogled anđela usmeren ka posmatraču uspostavlja ličnu komunikaciju: svaki vernik i posetilac crkve može osetiti kao da je direktni svedok događaja i primalac utešne poruke “Ne bojte se... Hristos je vaskrsao”.

Stilski, primetan je sklad boja – topli zemljani tonovi pozadine i arhitekture groba, naspram svetlog anđela – što stvara dubinu i ističe figuru. Oblikovanje draperije i položaj tela anđela pokazuju izuzetan osećaj za anatomiju i zapreminu, nešto što će tek mnogo kasnije postati standard u renesansnom slikarstvu. Upravo se zbog toga slobodno može reći, da je evropska renesansa začetke imala i u Mileševi i pokazuje koliko je Beli anđeo bio ispred svog vremena u lokovnom smislu.

Trnovit put kroz vekove: skriven i ponovo otkriven

Sudbina freske kroz istoriju bila je gotovo dramatična kao i poruka koju nosi. Manastir Mileševa je tokom svog postojanja pretrpeo razaranja i obnove. Najteži period nastupio je pod osmanskom vlašću. U 16. veku, usled nepoznatih okolnosti (možda da bi se freska zaštitila, a možda zbog različitih estetskih kriterijuma), preko originalne slike Belog anđela naslikan je novi sloj – druga freska prekrila je zid i tako je anđeo nestao iz vidokruga.

Zamislimo samo: generacije monaha i vernika u Mileševi nisu bile svesne da se ispod jednog običnog zida krije blago srednjovekovne umetnosti. Freska je skrivena puna četiri veka.

Tokom tog vremena, manastir je i dalje poštovan zbog drugih svojih svetinja – tu su počivale mošti Svetog Save do 1595. – ali Beli anđeo čekao je svoje vaskrsenje. Tek početkom 20. veka, prilikom konzervatorskih radova i obnove crkve, stručnjaci su naslutili da ispod izbledelih naslika postoji nešto starije. 1930-ih godina vršena su sistematska istraživanja fresaka. Uklanjanjem gornjih slojeva, restauratori su ostali zadivljeni prizorom koji se ukazao: Arhangel Gavrilo sa belim plastom i blagim pogledom ugledao je svetlost dana prvi put nakon nekoliko stotina godina.

Prema nekim izvorima, čak je i jedan požar u 19. veku doprineo otkrivanju – navodi se da je tada vatra okrznula zid i delimično skinula noviji sloj maltera, provirivši anđeosko krilo.

Bilo kako bilo, restauracija sredinom 20. veka u potpunosti je povratila izvornu fresku. Beli anđeo je ponovo zablistao, očuvan upravo zahvaljujući ironiji sudbine – to što je bio prekrečen spasilo ga je od propadanja.

Danas, kada gledamo Belog anđela, možemo opaziti tanku belu liniju iznad njegove glave – trag spajanja starih i novih delova maltera – koja svedoči o njegovom čudesnom putovanju kroz vreme. Freska je sada pažljivo zaštićena i predstavlja jedan od najynačajnijih spomenika kulture u Srbiji - Mileševa je proglašena spomenikom kulture od izuzetnog značaja.

Gde se nalazi ikona “Belog anđela”?

Ikona se nalazi oslikana u unutrašnjosti manastira Mileševa. Kralj Stefan Vladislav podigao je između 1234. i 1235.godine manastir Mileševo kao manastir-mauzolej, u kome od 1237.godine leže posthumni ostaci Svetog Save.

Nemojmo zaboraviti da su za vreme turskih osvajanja, freske u manastiru su pretrpele ogromne štete. Obnovljene su tokom 16. i 17. veka kada je preko ove freske oslikana druga.

Manastir Mileševa I Foto: Youtube printscreen

Univerzalni simbol mira: Beli anđeo u svetskoj istoriji

Lepota i simbolika Belog anđela nisu ostale zatvorene samo u okrilju manastira. Naprotiv, ova freska je postala međunarodni simbol mira i duhovnosti.

Već krajem 19. veka pročulo se za nju u evropskim umetničkim krugovima – zahvaljujući sir Arturu Evansu, čiji su hvalospevi fresci objavljeni 1883. u britanskoj štampi, interesovanje za Mileševu se probudilo među stranim istoričarima umetnosti. Tokom 20. veka, pravljene su verne kopije freske. 1950. godine kopija Belog anđela bila je izložena u Parizu, na velikoj izložbi srednjovekovne umetnosti u Palati Šajo, zajedno sa još 160 kopija srpskih fresaka – gde je naš anđeo istaknut kao vrhunac te kolekcije. Odatle, kopija je putovala po svetu predstavljajući našu kulturu.

Međutim, najčuveniji “izlazak” Belog anđela na svetsku scenu dogodio se tokom Hladnog rata uspostavljena je satelitska televizijska veza između Evrope i Amerike (via satelit Telstar). U zvaničnom programu tog istorijskog prenosa, među nekoliko pažljivo odabranih kadrova koji su predstavljali Evropu, našla se i – freska Belog anđela. Istoričari diskutuju i dalje dali je u prvom ili u drugom prenosu.

Svakako zamislimo tu scenu: dok su gledaoci preko Atlantika primali televizijski signal iz Evrope, jedan od prvih prikaza na njihovim ekranima bio je upravo lik mileševskog anđela koji nosi poruku ljubavi i mira. Time je Beli anđeo metaforično “poleteo” u kosmos, kako su mediji kasnije to poetski opisali.

Nedugo zatim, Evropa je želela da uputi i pozdrav svemiru. Tokom 1963. i narednih godina pominjalo se da su u svemir (ka satelitima ili probnim signalima) poslati i paketi kulturnih dostignuća čovečanstva – među njima i fotografija Belog anđela.

I o ovom događaju istoričari vagaju, jer ponestaju konkretni istorijski dokazi kako vreme odmiče. Ali se priča dugo drži u narodnim pričama, tako da verujemo da ova urbana legenda ima istorijsko pokriće.

Svakako ideja reflektuje verovanje da ako negde među zvezdama postoje razumni sagovornici, kroz lik Belog anđela razumeće univerzalnu poruku: poruku mira, ljubavi i razumavanja. Beli anđeo je trajno upisan u kolektivno sećanje kao pozdrav dobronamernosti iz malog balkanskog manastira celom svetu.

Da je zaista reč o univerzalnom simbolu, pokazuje i činjenica da reprodukcija Belog anđela danas stoji u Italiji, u bazilici Santa Kroče u Firenci – srcu renesanse – kao deo postavke pored radova Leonarda i drugih velikana.

Na taj način, naš anđeo „putuje“ i upoznaje milione posetilaca sa srpskim srednjovekovnim nasleđem, nastavljajući svoju misiju širenja nade.

Spoj zemaljskog i nebeskog, trajna inspiracija

Freska Beli anđeo jedinstven je dar Mileševe čitavom čovečanstvu. Njena priča spaja svetovno i duhovno, prošlost i sadašnjost: oslikana u zlatno doba jedne srednjovekovne države, zamalo izgubljena u vihoru istorije, ponovo rođena iz pepela i zablista(la) jače nego ikad. Danas ona nadilazi i verske i nacionalne okvire – postala je ikona univerzalnih vrednosti.

Za vernike, Beli anđeo je i dalje ponos pravoslavlja i uteha u veri: simbol pobede života nad smrću i Božjeg prisustva koje bdije nad nama. Za istoričare umetnosti, on je remek-delo koje menja našu percepciju o počecima evropskog slikarstva. Za širu publiku, on je prelepa slika koja priča priču razumljivu svakom srcu – priču o nadi i miru posle tame i stradanja.

Možda najlepšu ocenu dao je vladika Nikolaj Velimirović, rekavši da je “gledanje u Belog anđela isto kao i molitva”

Zaista, stojeći pred freskom u tišini mileševske crkve, osećamo posebno smirenje i nadahnuće. Beli anđeo nas gleda kroz vekove pravo u oči, podsećajući nas na univerzalnu poruku koju nosi – poruku večne nade, ljubavi i mira.

Prepoznavši lepotu, snagu i važnost, Unesko je pod svoju zaštitu uvrstio Manastir Mileševa i ikonu “Beli anđeo”.

Sećajući se javljanja Arhangela Gavrila, Srpska pravoslavna crkva praznuje na dan 8. aprila i 26. jula.

IZVOR: SERBIANSHOP I FOTO: YOUTUBE PRINTSCREN

”Beli anđeo”- najčistiji simbol srpskog naroda